 |
| Luminescence technique |
ल्युमिनेसेन्स तंत्राचा फायदा
Benefit of Luminescence Techniques
ल्युमिनेसेन्स म्हणजे उष्णतेच्या उत्पादनाचा समावेश नसलेल्या पदार्थाद्वारे प्रकाशाचे उत्सर्जन. ही घटना घडते जेव्हा पदार्थातील इलेक्ट्रॉन्स उच्च उर्जेच्या स्थितीतून खालच्या स्थितीत संक्रमण करतात आणि प्रक्रियेत फोटॉन उत्सर्जित करतात. हा गुणधर्म हस्तिदंत तपासण्यासाठी वापरला जातो. हस्तिदंत, विशेषत: नैसर्गिक हस्तिदंत, अतिनील (UV) प्रकाशाच्या संपर्कात आल्यावर सूक्ष्म निळसर-पांढरा ल्युमिनेसेन्स दाखवू शकतो. ही ल्युमिनेसेंट गुणधर्म कृत्रिम हस्तिदंत किंवा इतर सामग्रीपासून हस्तिदंताची ओळख आणि प्रमाणीकरण करण्यात मदत करतो.
या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे
- हस्तिदंताचे कीचेन विकणारा सेल्समन
- हस्तिदंती साठी कायदे
- हस्तिदंत खरा की खोटा
- ल्युमिनेसेन्स म्हणजे काय?
- ल्युमिनेसेन्स वापर
- निष्कर्ष
सावंताचा छोटा मुलगा जगतला बोलवायला आला. सावंत दोन मजले वर राहतात. ते पोलिस इन्सपेक्टर असल्यामुळे काहीतरी महत्त्वाचेच काम असेल हे विचारात घेऊन जगत त्यांच्या घरी पोहोचला. घरात सावंत आणि त्यांच्यासमोर एक सेल्समन बसला होता. सेल्समन सोबत एक मोठी बॅग होती, त्यातील अनेक वस्तू बाहेर काढलेल्या होत्या. जगतला बघितल्यावर इन्सपेक्टर सावंत म्हणाले,
हस्तिदंताचे कीचेन विकणारा सेल्समन | Salesman selling ivory keychain
‘‘ये जगत, बैस. हा समोर सेल्समन दिसतोय ना, बहुधा वॉचमनची नजर चुकवून तो अपार्टमेंटमध्ये घुसला आणि नेमका माझ्याच दारासमोर आला, त्याने सोबत अनेक वस्तू विकायला आणल्या आहेत. खरे तर मी त्याला हाकलून देणार होतो, मग विचार केला की तो नेमका विकतोय काय? ते तपासू! त्याने अनेक वस्तू दाखविल्यात, त्यासोबत एक छोटे आयताकृती पांढर्‍या रंगाचे कीचेेन दाखविले. त्याची खूप जास्त किंमत ऐकून त्यात काय विशेष असे विचारल्यावर ते कीचेन हस्तिदंताचे आहे, असे त्याने सांगितले. मी माझी पोलिस इन्सपेक्टर अशी ओळख करून दिल्यावर तो आता घाबरला आहे. त्याला मी आता पोलिस स्टेशनलाच नेणार आहे, तुला हस्तिदंताची काही विशेष माहिती आहे का?’’
‘‘हस्तिदंताबद्दल मला थोडीफार माहिती आहे, पण काका हस्तिदंताचा व्यापार करणे खरोखरच गुन्हा आहे का?’’ जगतने कीचेनमधील हस्तिदंताचा तुकडा न्याहाळत प्रश्‍न केला.
हस्तिदंती साठी कायदे | Laws for ivory
‘‘हस्तिदंताचा व्यापार, विक्री आणि ताबा यासंबंधीचे कायदे जागतिक स्तरावर बदलतात आणि ते बदलू शकतात. हत्तींची शिकार, बेकायदेशीर व्यापार आणि हत्तींची लोकसंख्या कमी होण्याच्या चिंता दूर करण्यासाठी अनेक देशांनी हस्तिदंतावर नियम आणि निर्बंध लागू केले आहेत. भारतातही हे कायदे लागू आहेत. हस्तिदंताच्या देशांतर्गत व्यापाराचे नियमन करण्यासाठी अनेक देशांनी राष्ट्रीय कायदे केले आहेत. या कायद्यांमध्ये हस्तिदंती उत्पादनांची विक्री, खरेदी आणि ताब्यात घेण्यावरील निर्बंध लागू झालेले आहेत. काही देशांनी हस्तिदंताच्या देशांतर्गत व्यापारावर, त्याचे वय किंवा मूळ काहीही असले तरी त्यावर पूर्णपणे बंदी घातली आहे. या बंदींचा उद्देश मागणी कमी करणे आणि अवैध तस्करी रोखणे आहे. कायदेशीर उपायांव्यतिरिक्त, संवर्धन उपक्रम हत्तींच्या अधिवासांचे संरक्षण, हस्तिदंताची मागणी कमी करणे आणि हत्तींच्या लोकसंख्येसह एकत्र राहणाऱ्या स्थानिक समुदायांना पाठिंबा देण्यावर लक्ष केंद्रित करणे महत्त्वाचे आहे. हस्तिदंत ही भारत सरकारची मालमत्ता आहे. वन्य जीव संरक्षण कायद्यातील सूचीमध्ये हस्तिदंताचा क्रमांक एक आहे. त्याच्या विक्रीवर बंधने आहेत. तस्करी करणे हा गुन्हा आहे. तो सिद्ध झाल्यास तीन वर्षे शिक्षा आणि २५ हजार रुपये दंडाची तरतूद आहे.’’ सावंतानी पोलिसी भाषेत माहिती दिली आणि पुढे म्हणाले, ‘‘ तू मघापासून त्या हस्तिदंताच्या तुकड्यात काय शोधत आहे?’’
‘‘हा हस्तिदंत खरा की खोटा, हे तपासण्याचा मी प्रयत्न करीत आहे, ते निश्‍चितपणे सांगण्यासाठी मला तुमच्या घरातील स्टोअर रूममध्ये जावे लागेल, चालेल का?’’ जगतने विचारले. सावतांनी परवानगी दिली आणि जगत त्यांच्या मुलासोबत स्टोअररूममध्ये गेला आणि काही मिनिटातच बाहेर आला आणि म्हणाला,‘‘ काका, हा हस्तिदंत नकली आहे.’’
‘‘हे तू कशावरून सांगतो, स्टोअर रूममध्ये जाऊन तू काय तपासले ?’’सावंतांनी प्रश्‍न केला.
हस्तिदंत खरा की खोटा | Ivory real or fake
‘‘स्टोअर रूममध्ये एकच छोटी खिडकी आहे, ती बंद केली की त्यात अंधार होतो आणि हा हस्तिदंत तपासण्यासाठी मला अंधाराची गरज होती, त्यासाठी मी स्टोअररूम मध्ये गेलो, कारण खरा हस्तिदंत काही प्रमाणात अंधारात चमकतो, या सेल्समने दिलेला तुकडा अंधारात अजिबात चमकला नाही, म्हणजेच हा हस्तिदंत खोटा आहे, खर्‍या हस्तिदंतामध्ये काही अंशी अंधारात चमकण्याचा गुणधर्म असतो, त्याला ल्युमिनसन्स असे म्हणतात.’’जगतने स्पष्टीकरण दिले.
जगतच्या स्पष्टीकरणामुळे सावंतांचे समाधान झाले नाही, ते पुढे म्हणाले,‘‘ आणखी जरा स्पष्ट करून सांग.’’
ल्युमिनेसेन्स म्हणजे काय? | What is Luminescence?
जगत पुढे म्हणाला, ‘‘खरे तर ल्युमेन हा लॅटिन शब्द आहे, त्याचा अर्थ आहे प्रकाश आणि ल्युमिनसन्स म्हणजे चकाकण्याचा व प्रकाशण्याचा गुणधर्म. ल्युमिनेसेन्स म्हणजे फोटॉन किंवा इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक रेडिएशनचे इतर प्रकार शोषून घेतलेल्या पदार्थाद्वारे प्रकाशाचे उत्सर्जन. इन्कॅन्डेसेन्समध्ये उच्च तापमानामुळे प्रकाशाचे उत्सर्जन होते, ल्युमिनेसेन्समध्ये मात्र तापमानात लक्षणीय वाढ न होता प्रकाशाचे उत्सर्जन होते. असे अनेक पदार्थ आहेत की ते अंधारात चमकतात. काही घड्याळातील काटे अंधारात चमकतात, आजकाल रस्त्यावर वाहनांसाठी लावलेले सूचना फलक ज्या रंगांनी रंगविले असतात, ते रंग विशेषकरून रात्री चमकतात, कारण या सर्व पदार्थांमध्ये अंधारात चमकण्याचा गुणधर्म ल्युमिनसन्स असतो,असाच गुणधर्म हस्तिदंतामध्ये असतो, त्या शिवाय अंड्याचे कवच, नॅप्थालिनच्या गोळ्याही काही प्रमाणात अंधारात चमकतात. प्रकाश तंत्रज्ञान, वैद्यकीय इमेजिंग, पर्यावरण निरीक्षण आणि मनोरंजन यासह विविध क्षेत्रांमध्ये ल्युमिनेसेन्सचे व्यावहारिक अनुप्रयोग आहेत. ल्युमिनेसेंट गुणधर्म नियंत्रित आणि वापरण्याच्या क्षमतेमुळे एलईडी डिस्प्ले, फ्लोरोसेंट लाइटिंग आणि वैद्यकीय निदान यांसारख्या तंत्रज्ञानामध्ये प्रगती झाली आहे.’’
ल्युमिनेसेन्स वापर । Use of luminescence
ल्युमिनेसेन्स म्हणजे उष्णतेमुळे होत नसलेल्या प्रकाशाचे उत्सर्जन. हे विविध यंत्रणांद्वारे होऊ शकते आणि या गुणधर्माचे विविध क्षेत्रांमध्ये अनेक व्यावहारिक अनुप्रयोग आहेत. ल्युमिनेसेन्सचे काही उपयोग येथे आहेत:
- फ्लोरोसेंट लाइटिंग: फ्लोरोसेंट दिवे फॉस्फोरोसंट सामग्री वापरतात जे अल्ट्राव्हायोलेट किरणोत्सर्गाने उत्तेजित झाल्यावर दृश्यमान प्रकाश उत्सर्जित करतात. कॉम्पॅक्ट फ्लोरोसेंट दिवे (CFLs) आणि काही प्रकारचे प्रकाश-उत्सर्जक डायोड (LEDs) ल्युमिनेसेंट सामग्री वापरतात.
- फ्लोरोसेन्स इमेजिंग: विशिष्ट पेशी किंवा जैविक संरचना हायलाइट करण्यासाठी फ्लोरोसेन्स मायक्रोस्कोपी आणि वैद्यकीय इमेजिंगमध्ये ल्युमिनेसेंट रंग आणि मार्कर वापरले जातात. हे वैद्यकीय निदान आणि संशोधनात मौल्यवान आहे.
- फ्लोरोसेन्स स्पेक्ट्रोस्कोपी: ल्युमिनेसेन्स हे पदार्थ ओळखण्यासाठी आणि प्रमाण ठरवण्यासाठी विश्लेषणात्मक रसायनशास्त्रात वापरले जाते. फ्लोरोसेन्स स्पेक्ट्रोस्कोपी सामग्रीच्या रचनेचे विश्लेषण करण्यासाठी वापरली जाते.
- स्फुरद सामग्री: स्फुरद (उत्तेजनाचा स्त्रोत काढून टाकल्यानंतर प्रकाशाचे सतत उत्सर्जन) प्रदर्शित करणारे ल्युमिनेसेंट साहित्य खेळणी, स्टिकर्स आणि कपडे यांसारख्या अंधारात चमकणाऱ्या उत्पादनांमध्ये वापरले जातात.
- सुरक्षा शाई: फॉस्फर असलेली ल्युमिनेसेंट शाई बँक नोटांसारख्या सुरक्षित कागदपत्रांच्या छपाईसाठी वापरली जाते. या शाई अतिनील प्रकाशाच्या संपर्कात आल्यावर दृश्यमान प्रकाश उत्सर्जित करतात, ज्यामुळे बनावट करणे कठीण होते.
- इलेक्ट्रोल्युमिनेसेंट OLED स्क्रीन्स: ऑर्गेनिक लाइट-एमिटिंग डायोड (OLED) डिस्प्ले विद्युत प्रवाहाच्या प्रतिसादात प्रकाश निर्माण करण्यासाठी इलेक्ट्रोल्युमिनेसन्सचा वापर करतात. हे तंत्रज्ञान टेलिव्हिजन, स्मार्टफोन आणि इतर इलेक्ट्रॉनिक डिस्प्लेमध्ये वापरले जाते.
- बायोल्युमिनेसन्स बायोलॉजिकल इमेजिंग: ग्रीन फ्लोरोसेंट प्रोटीन (GFP) सारखी बायोल्युमिनेसेंट प्रथिने, सेल्युलर प्रक्रियांचा मागोवा घेण्यासाठी आणि दृश्यमान करण्यासाठी जैविक संशोधनात आण्विक मार्कर म्हणून वापरली जातात.
- रेडिएशन डिटेक्शन: रेडिओल्युमिनेसेंट सामग्रीचा वापर कमी-स्तरीय प्रदीपन प्रदान करण्यासाठी ग्लो-इन-द-डार्क एक्झिट चिन्हे आणि विशिष्ट प्रकारची घड्याळे यासारख्या उपकरणांमध्ये केला जातो. ट्रिटियम बहुतेकदा या उद्देशासाठी वापरला जातो.
- ल्युमिनेसेंट सेन्सर्स: वातावरणातील विशिष्ट रसायने किंवा प्रदूषक शोधण्यासाठी सेन्सर्समध्ये ल्युमिनेसेंट सामग्री समाविष्ट केली जाऊ शकते. ल्युमिनेसेन्समधील बदल काही पदार्थांची उपस्थिती दर्शवू शकतात.
- फोटोडायनामिक थेरपी: ल्युमिनेसेंट संयुगे फोटोडायनामिक थेरपीमध्ये वापरली जाऊ शकतात, एक वैद्यकीय उपचार ज्यामध्ये कर्करोगासारख्या परिस्थितींवर उपचार करण्यासाठी प्रकाश-संवेदनशील औषधांचा वापर केला जातो.
- सौर पेशी: काही ल्युमिनेसेंट सामग्री प्रकाश ऊर्जा कॅप्चर आणि रूपांतरित करण्यात मदत करून सौर पेशींची कार्यक्षमता वाढवू शकतात.
- लाइट आर्ट इन्स्टॉलेशन्स: ल्युमिनेसेंट मटेरियल कधीकधी कलात्मक इंस्टॉलेशन्स आणि शिल्पांमध्ये दृश्यास्पद प्रभाव निर्माण करण्यासाठी वापरले जाते.
ही उदाहरणे विविध वैज्ञानिक, तांत्रिक आणि कलात्मक क्षेत्रात ल्युमिनेसेन्सच्या विविध अनुप्रयोगांवर प्रकाश टाकतात. विशिष्ट वापर बहुतेकदा ल्युमिनेसेन्सच्या प्रकारावर अवलंबून असतो, मग ते फ्लोरोसेन्स, फॉस्फोरेसेन्स, बायोल्युमिनेसेन्स किंवा दुसरे स्वरूप असो.
जगतच्या स्पष्टीकरणाने इन्सपेक्टर सावंताचे समाधान झाले, पण त्यांना प्रश्‍न पडला की सेल्समनला पोलिस स्टेशनला नेऊन करायचे काय? कारण किचेनमधील हस्तिदंताचा तुकडा नकली होता आणि नकली हस्तिदंत विकणे गुन्हा कसा ठरेल किंवा नकली हस्तिदंत खरा म्हणून खूप जास्त किमतीला विकणे हा मुद्दा गुन्हा ठरू शकेल, असे अनेक प्रश्‍न सावंताच्या मनात निर्माण झाले, त्याचे उत्तर मिळण्यासाठी त्यांनी वरिष्ठांना फोन लावला. ते फोन वर बोलत असतांना जगतने खुणेनेच विचारले, जाऊ का? सावंतांनी खूण करूनच जाण्यास हरकत नसल्याचे सांगितले.
निष्कर्ष ( Conclusion)-
ल्युमिनेसेन्समध्ये फ्लोरोसेन्सचा समावेश होतो, जेथे ऊर्जा शोषल्यानंतर लगेच प्रकाश उत्सर्जित होतो आणि फॉस्फोरेसेन्स, जेथे ऊर्जा शोषण बंद झाल्यानंतर दीर्घ कालावधीत प्रकाश उत्सर्जित होतो. प्रकाश, वैद्यकीय निदान आणि साहित्य विज्ञान, रासायनिक रचना यामध्ये ल्युमिनेसेन्स गुणधर्म उपयोगात आणला जातो.
माहिती संकलन-
- योगेश रमाकांत भोलाणे
----------------------------------------हे सुद्धा वाचा-
- योगेश रमाकांत भोलाणे