 |
| Bajra Crop |
उपयुक्त बाजरी पीक
बाजरीचे सेवन सर्व स्तरात आता दिसू लागले आहे. जगातील लाखो आणि गरजू लोकांच्या मोठ्या समुहाचे बाजरी हे प्रथिने आणि उर्जा पुरविणारे धान्य आता बनले आहे. बाजरी एक अत्यंत पौष्टिक आणि बहुमुखी पीक आहे. हे फायबर, प्रथिने आणि लोह आणि मॅग्नेशियम सारख्या आवश्यक खनिजांनी समृद्ध आहे, ज्यामुळे ते आरोग्य राखण्यासाठी एक मौल्यवान अन्न स्रोत बनते. बाजरी ग्लूटेन-मुक्त आहे, ज्यामुळे ग्लूटेन असहिष्णुता असलेल्यांना फायदा होतो. त्याच्या लागवडीमुळे मातीचे आरोग्य सुधारते आणि कमीतकमी पाण्याची आवश्यकता असते, ज्यामुळे ते पर्यावरणीयदृष्ट्या टिकाऊ पीक बनते. याव्यतिरिक्त, बाजरी अन्न सुरक्षेचे समर्थन करते आणि दुष्काळी प्रदेशातील शेतकऱ्यांना आर्थिक लाभ देते. त्याची अनुकूलता आणि पौष्टिक मूल्य हे शाश्वत शेतीमध्ये महत्त्वाचे पीक बनवते.बाजरी उत्पादनात आपला देश अग्रेसर असला तरी प्रति हेक्टरी उत्पादकता मात्र खूप कमी आहे. त्यामुळे बाजरी पिकाकडे विशेष लक्ष देण्याची आता गरज निर्माण झाली आहे.
- गरीब माणसाचे अन्नधान्य पीक- बाजरी
- बाजरी पिकाचे महत्त्व
- बाजरी पीक उत्पादनात ३० टक्के वाढ शक्य
- बाजरीचे आरोग्य फायदे
- निष्कर्ष
गरीब माणसाचे अन्नधान्य पीक- बाजरी | Poor man's food grain crop- millet
गरीब माणसाचे एक अन्नधान्य पीक म्हणून बाजरी (Pennisetum glaucum) हे पीक आफ्रिका व आशिया खंडामध्ये लोकप्रिय आहे. हे पीक कमी खर्चात, कमी कालावधीत, कमी पावसात आणि अवर्षणप्रवण भागात चांगल्या प्रकारे तग धरू शकते. त्यामुळे कोरडवाहू पीक म्हणून बाजरीस संबोधले जाते. बाजरी हे आर्थिक दृष्ट्या दुर्बल घटकांचे अन्नधान्य म्हणून जरी ओळखले जात असले तरी बाजरीची पौष्टीकता गहू आणि ज्वारीपेक्षा कमी नाही. त्यामुळे बाजरीचे सेवन सर्व स्तरात आता दिसू लागले आहे. जगातील लाखो आणि गरजू लोकांच्या मोठ्या समुहाचे बाजरी हे प्रथिने आणि उर्जा पुरविणारे धान्य आता बनले आहे. बाजरी उत्पादनात आपला देश अग्रेसर असला तरी प्रति हेक्टरी उत्पादकता मात्र खूप कमी आहे. त्यामुळे बाजरी पिकाकडे विशेष लक्ष देण्याची आता गरज निर्माण झाली आहे.
जगात बाजरीचे सर्वात जास्त उत्पादन (४२ टक्के) भारतात होते. भारतात बाजरी या पिकाचा अन्नधान्याच्या बाबतीत भात, गहू आणि ज्वारी खालोखाल चौथा क्रमांक लागतो. भारतात उत्तरप्रदेश, गुजरात, हरियाना आणि महाराष्ट्र या राज्यांमध्ये बाजरीचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात घेतले जाते. भारत बाजरी उत्पादनात अग्रेसर बनण्यामागे बाजरी पिकाचे महत्त्व कृषिशास्त्राच्या दृष्टीने पुढील प्रमाणे सांगता येईल-
बाजरी पिकाचे महत्त्व | Importance of Bajra crop
- पाऊस उशिरा, अनिश्‍चित आणि कमी प्रमाणात झाला तरी इतर तृणधान्यापेक्षा अधिक धान्य व चारा उत्पादन देणारे हे पीक आहे. हे एक दुष्काळ-सहिष्णु पीक आहे जे पाण्याची उपलब्धता मर्यादित असलेल्या परिस्थितीत वाढू शकते, ज्यामुळे ते अनियमित किंवा अपुरा पाऊस असलेल्या प्रदेशांसाठी एक महत्त्वपूर्ण पीक बनते.
- आपत्कालीन पीक व्यवस्थापनामध्ये हे पीक उत्तम पर्याय आहे. बाजरी बहुतेक वेळा पीक रोटेशन पद्धतींमध्ये समाविष्ट केली जाते, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता आणि रचना सुधारण्यास मदत होते. पीक पद्धतींमध्ये त्याचा समावेश केल्याने शाश्वत शेतीला हातभार लागतो आणि कीड आणि रोग निर्माण होण्याचा धोका कमी होतो.
- बाजरी गरीब आणि वालुकामय मातीसह विविध प्रकारच्या मातीसाठी अनुकूल आहे. ही अनुकूलता त्या भागात लागवडीसाठी योग्य बनवते जिथे इतर पिके वाढण्यास संघर्ष करू शकतात.
- कमी कालावधीत तयार होणारे तृणधान्य पीक असल्यामुळे खरिपानंतर रब्बीची पिके वेळेवर घेता येतात.
- सोयाबीन, गहू आणि बटाटा या पिकांमधील सूत्रकृमीच्या नियंत्रणासाठी या पिकांचा फेरपालटीचे पीक म्हणून उपयोग होतो.
- बाजरीची पिके त्यांच्या कणखरपणासाठी आणि विविध कृषी-हवामान परिस्थितीशी जुळवून घेण्याच्या क्षमतेसाठी ओळखली जातात. ते रखरखीत आणि अर्ध-शुष्क प्रदेशात कमीत कमी पाण्याची गरज असलेल्या भागात वाढू शकतात.
- बाजरी हे एक बहुमुखी पीक आहे जे वालुकामय, चिकणमाती आणि चिकणमातीसह विविध प्रकारच्या मातीत वाढू शकते.
- तांदूळ आणि गहू यासारख्या इतर प्रमुख तृणधान्य पिकांपेक्षा बाजरी सामान्यतः अधिक परवडणारी असते. कारण बाजरीला पाणी आणि खते कमी लागतात.
- बाजरीची मुळे खोलवर असतात जी मातीची रचना सुधारण्यास आणि मातीची धूप रोखण्यास मदत करतात. पिकाची मूळ प्रणाली मृदा संवर्धनास हातभार लावते.
- बाजरीपासून तयार केलेले पोल्ट्री फीड अंडी देणार्‍या कोंबड्यांना ( लेअर)दिल्यास अंड्यामधील अनावश्यक कोलेस्टेरॉलचे प्रमाण हे मक्यापासून बनविलेल्या पोल्ट्री फीडच्या वापरातून उत्पादित अंड्यामधील प्रमाणापेक्षा कमी असते.
- बाजरीच्या अनेक जाती त्यांच्या दुष्काळाच्या प्रतिकारासाठी ओळखल्या जातात. पाण्याची टंचाई किंवा अनियमित पावसाची शक्यता असलेल्या प्रदेशांमध्ये, बाजरी काही इतर पिकांच्या तुलनेत अधिक विश्वासार्ह पीक देऊ शकते, ज्यामुळे ते पाण्याच्या ताणाच्या वेळी एक महत्त्वपूर्ण अन्न स्रोत बनतात.
- बाजरी हे केवळ मानवी अन्नच नाही तर पशुधनासाठी एक महत्त्वाचे चारा पीक आहे. मर्यादित चारा संसाधने असलेल्या प्रदेशात पिकाचा पेंढा आणि धान्य गुरांसाठी मौल्यवान खाद्य म्हणून बाजरी पीक महत्त्वाचे ठरते.
काही वर्षांपूर्वी हरियाना राज्याने बाजरीचे सर्वाधिक प्रति हेक्टरी उत्पादन घेऊन देशात प्रथम क्रमांक मिळविला होता. हरियानातील हिसार येथील अखिल भारतीय एकात्मिक बाजरी संशोधन प्रकल्प आणि चौेधरी चरणसिंग हरियाना कृषि विद्यापीठ यांचे संशोधन आणि शिफारसी यामुळे हरियाना राज्याला देशात सर्वाधिक म्हणजे हेक्टरी १८ क्विंटल प्रति हेक्टरी बाजरीचे उत्पादन मिळविता आले. परंतु या उत्पादनांशी तुलना करता प्रतिहेक्टरी उत्पादनाबाबत आपले राज्य खूपच पिछाडीला असल्याचे लक्षात येते.
महाराष्ट्रात ज्वारी या पिकाच्या खालोखाल बाजरी हे पीक महाराष्ट्रात खरीप हंगामात प्रामुख्याने अवर्षणप्रवण (दुष्काळी)भागात मोठ्या प्रमाणात घेतले जाते. तसेच काही ठिकाणी बागायत पीक म्हणूनही घेतले जाते. अलीकडे उन्हाळी हंगामातही बाजरीची मोठ्या प्रमाणात लागवड होत आहे. महाराष्ट्रातील बाजरीचे सरासरी उत्पादन फक्त ६५३ किलोग्रॅम प्रति हेक्टर आहे. इतर राज्य आणि देशांच्या तुलनेत हे उत्पादन फारच कमी आहे. यांची कारणे पुढीलप्रमाणे आहेत.
- बाजरी हे पीक हलक्या व भरड जमिनीत घेतले जाते आणि या जमिनीचे प्रमाण महाराष्ट्रात ६९ टक्के आहे.
- बाजरी पिकाच्या एकूण क्षेत्राच्या ८६ टक्के क्षेत्र हे अवर्षणप्रवण( दुष्काळी) भागात येते.
- पावसाची अनिश्‍चितता
- अपुरा आणि अवेळी खतांचा पुरवठा.
- कीड आणि रोग नियंत्रणाचा पूर्णपणे अभाव
बाजरीचे आरोग्य फायदे | Health benefits of bajra millets
- बाजरी पोषक तत्वांनी समृद्ध:- बाजरी अत्यंत पौष्टिक आणि पचण्यास सोपे अन्नधान्य आहे. बाजरी कार्बोहायड्रेट्स, अत्यावश्यक अमीनो ऍसिडस्, अँटिऑक्सिडंट्स, थायमिन, रिबोफ्लेविन, फॉलिक ऍसिड, नियासिन, बीटा कॅरोटीन, आणि लोह, फॉस्फरस, मॅग्नेशियम आणि जस्त यांसारखी अनेक जीवनसत्त्वे यांनी युक्त आहेत.
- बाजरीचा कमी ग्लायसेमिक इंडेक्स: बाजरीचा ग्लायसेमिक इंडेक्स कमी असतो, याचा अर्थ रक्तातील साखरेच्या पातळीवर त्याचा कमी परिणाम होतो. हे मधुमेहाचे व्यवस्थापन करणार्‍या व्यक्तींसाठी किंवा रक्तातील साखरेची पातळी नियंत्रित करू पाहणार्‍यांसाठी एक अनुकूल पर्याय बनवते.
- ग्लूटेन-मुक्त बाजरी : बाजरी नैसर्गिकरित्या ग्लूटेन-मुक्त आहे, ज्यामुळे ग्लूटेन संवेदनशीलता किंवा सेलिआक रोग असलेल्या व्यक्तींसाठी एक योग्य पर्याय बनतो. ज्यांना गहू, बार्ली आणि राई यांसारखे ग्लूटेनयुक्त धान्य टाळण्याची गरज आहे त्यांच्या आहारात याचा समावेश केला जाऊ शकतो.
- अँटिऑक्सिडंट्स समृद्ध बाजरी : बाजरीत अँटिऑक्सिडंट असतात जे शरीरातील ऑक्सिडेटिव्ह तणावाचा सामना करण्यास मदत करतात. अँटिऑक्सिडंट्स मुक्त रॅडिकल्सला निष्प्रभ करण्यात भूमिका बजावतात, जे जुनाट आजार आणि वृद्धत्वात योगदान देऊ शकतात.
- हाडांचे आरोग्य: बाजरी हा फॉस्फरसचा स्त्रोत आहे, जो निरोगी हाडे आणि दातांच्या निर्मितीसाठी आणि देखरेखीसाठी आवश्यक आहे. त्यात मॅग्नेशियम देखील आहे, हाडांच्या आरोग्यासाठी आणखी एक महत्त्वपूर्ण खनिज.
- बाजरीमध्ये जास्त प्रमाणात फायबर: बाजरीमध्ये आहारातील फायबर भरपूर प्रमाणात असते, जे पाचक आरोग्यासाठी फायदेशीर असते. फायबर नियमित मलविसर्जनास प्रोत्साहन देते, बद्धकोष्ठता प्रतिबंधित करते आणि निरोगी पाचन तंत्रास समर्थन देते.
- बाजरीमुळे कर्करोग प्रतिबंध: काही अभ्यासांनी असे सुचवले आहे की बाजरीत असलेल्या अँटिऑक्सिडंटमध्ये कर्करोगाशी लढण्याचे गुणधर्म असू शकतात. हे अँटिऑक्सिडंट पेशींचे नुकसान होण्यापासून संरक्षण करण्यास मदत करतात आणि विशिष्ट कर्करोगाचा धोका कमी करू शकतात.
- लोह सामग्री: बाजरीत लोह असते, एक अत्यावश्यक खनिज जे अशक्तपणा रोखण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. आहारात बाजरीचा समावेश केल्यास लोहाची पातळी निरोगी राखण्यास हातभार लागतो.
- बाजरी हृदयाच्या आरोग्यास उपयुक्त: बाजरीत मॅग्नेशियम आणि पोटॅशियमसारखे पोषक तत्व असतात जे हृदयाच्या आरोग्याशी निगडीत असतात. हे खनिजे रक्तदाब नियंत्रित करण्यास मदत करतात आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी कार्यास समर्थन देतात.
बाजरी पीक उत्पादनात ३० टक्के वाढ शक्य | 30% increase in millet crop production possible -
बाजरी पीक व्यवस्थापनात नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर केल्यास महाराष्ट्रात बाजरीच्या प्रति हेक्टरी उत्पादनात ३० टक्के वाढ होऊ शकते. यासाठी बाजरी पिकाच्या उत्पादनासाठी संकरित आणि सुधारित वाणांचा वापर, पेरणीचा योग्य कालावधी, हेक्टरी रोपांची योग्य संख्या, वेळीच आंतरमशागत, पीक वाढीच्या अवस्थेनुसार पाणी व्यवस्थापन आणि वेळीच पीकसंरक्षण अशा बाबींवर शेतकर्‍यांनी लक्ष देणे गरजेचे आहे.
निष्कर्ष ( Conclusion)-
बाजरीचा बाजारभाव दरवर्षी वाढत आहे, बाजरीपासून निरनिराळे अन्नपदार्थ विकसित होत आहेत, कृषी विद्यापीठेही नवीन सुधरित आणि संकरित जाती विकसित करत आहेत, श्रीमंतांमध्येही बाजरी खाण्याचा कल वाढत आहे या पार्श्‍वभूमीवर शेतकर्‍यांनी विद्यापीठांच्या शिफारसीनुसार आणि आधुनिक तंत्राने बाजरीची शेती केल्यास त्यांना निश्‍चितच चांगले उत्पन्न मिळू शकेल.
- योगेश रमाकांत भोलाणे
---------------------------------
हे सुद्धा वाचा-
हे सुद्धा वाचा-